— Бровар… Тут зараз вёска Паморшчына. А да мяжы як рукой падаць. He раз пакідаў тут тавар і сам кімарыў.

Шчур падышоў да аднаго вакна ў тыльнай сцяне бровара, які зараз не дзейнічаў, і без напругі выцягнуў з фрамугі вялікі, нагледжаны раней і вырваны ломам жалезны крук. Пасля ён адхіліў ваканіцу і загадаў нам залазіць усярэдзіну. Мы апынуліся ў невялікай прыбіральні, дзверы з якой вялі ў іншыя памяшканні і да самога бровара. Прыкмеціў у адным куце магутны кацёл, а ў другім вялізную бочку, у якой пры патрэбе можна было б і затанцаваць у дзве пары. Зазірнулі ў сярэдзіну той бочкі. Было там шмат сала, вядро і некалькі пляшак ад гарэлкі — рэшткі даўняга гаспадарання Шчура. Паклалі ў бочку прынесеныя з сабой рэчы. Шчур прынёс для нас з недалёкай рэчкі вядро вады. Пасля мы накіраваліся ў лес, да хутара маці Кручка. Я адшукаў ліпу, у якой хавалі зброю, выняў з дупла рэвальверы, набоі, нажы, паясы, торбы і ліхтарыкі. Забралі з сабой зброю і рэчы.

— Шкада, што не маем нашага адзення, — сказаў Шчур.

— Так. Усё засталося на страсе.

— А можа, сходзім на мяліну? — сказаў Грабар — He павінны ж увесь час пільнаваць яе… Нас трох. Мы ўзброеныя. Калі што, дадзім сабе рады!

— Я думаю інакш, — адказаў Шчур. — Хай ніхто нават не ведае, што мы вярнуліся. Сама лепей гэты дзікі пункт. А зрэшты, навошта вам сталае месца? Зараз час для работы. А ў лесе кожная елка схавае, кожны кусцік прытуліць.

Спыніўся, доўга маўчаў, а пасля ўрачыста сказаў:

— А зараз, хлопцы, трэба будзе ўдарыць ва ўсю!.. Каб запомніла граніца, якія на ёй былі фартоўцы.

— Пайшло. Першая катэгорыя! — вымавіў Грабар, паціраючы далоні.

Мне таксама зрабілася весялей.

Вярнуліся на новую мяліну. Шчур сказаў, каб ні ў якім разе не выходзілі адсюль удзень, бо могуць заўважыць, а сам пайшоў у мястэчка на закупку неабходных для нас рэчаў і па навіны.

Мы выпілі з Грабаром пляшку гарэлкі і ляглі спаць у гіганцкай бочцы. Мяліна тут жалезная. Адчуваем сябе ў поўнай бяспецы. Курым і паціху размаўляем пра будучую працу. Я сную наконт яе розныя зманлівыя мроі, а Грабар мне падтаквае:

— Пайшло! Першая катэгорыя!

12

12

Залаты сезон і залатая восень ляглі на граніцу. Перамыт ідзе бесперапынку. Старых фартоўцаў амаль няма… працуюць паўстанцы. Яны інтрыгуюць, пляткараць, засыпаюць сябе ўзаемна з двух бакоў граніцы, збіваюць кошты работы.

Шчур прабыў у мястэчку два дні. Даведаўся дакладна, якія групы ходзяць за граніцу, дзе знаходзяцца пункты, якімі шляхамі ідуць на пагранічча… Прынёс шмат цікавых і важных для нас навін.

У мястэчку засталося вельмі мала старых перамытнікаў. У той жа час усё раілася, аж мігацела ад паўстанцаў — несімпатычных людзей, якія пагарджаліся нешматлікімі фартоўцамі. Граніца выглядала зараз пустой і шэрай. Неаднойчы я згадваў старых сяброў, і мяне ахоплівала самота… Юзік Трафіда не ходзіць за граніцу. Сашка Вэблін забіты. Жывіца застрэліўся. Юлік Вар’ят памёр. Пятрусь Філосаф выехаў. Болек Лорд сядзіць у турме. Кручка забілі паўстанцы. Юрлін пасля ўцёкаў Сонькі перастаў працаваць. Кітайчык згінуў у Саветах. Цвік зарэзаўся брытвай неўзабаве пасля ўцёкаў з турмы. Фэлік Маруда папаўся за граніцай на пачатку восені. Бульдога Рэўтрыбунал прыгаварыў да высылкі. Ванька Бальшавік пасля ўцёкаў з Сонькай у мястэчка не вярнуўся. Болек Камета зараз водзіць «дзікіх». Пасля забойства Сума ён адзінаццаты машыніст і адзінаццаты — вар’ят (інакш яго не ўзвялі б да такой высокай ступені годнасці). Мамант зламаў сабе нагу, калі на другой лініі скокнуў з абрывістага берага рачулкі на каменні, і пасля ўсяго гэтага пачаў кульгаць. Алінчукі ходзяць вельмі рэдка. Баяцца, каб іх не ліквідавалі за граніцай, бо ведаюць, што нажылі вельмі шмат ворагаў. «Дзікія» працуюць далей, штораз у іншым складзе. Некалькі папалася ў Польшчы, некалькі ў Саветах, некалькіх забілі або расстралялі, а астатнія працуюць яшчэ гучней і весялей пад кіраўніцтвам славутага вар’ята Баляслава Каметы. Мы ніколі не наладжвалі засад на «дзікіх», хоць гэта лёгка было зрабіць. Зараз гэта адзіная група, да якой адчуваем сімпатыю.