У нас на тым абсягу, што стаўся дасавецкім, савецкім, савецкім, постсавецкім, існавала, i на жаль, існуе тэндэнцыя, схільнасць да вульгарна-сацыялагічнага тлумачэння фактаў i з’яў мастацкай рэальнасці. (Маю на ўвазе мастацтва ў самым шырокім сэнсе).
То дык ва ўсім абвінавачваўся „рэакцыйна-прыгонніцкі лад”, то „царызм”, „сталінізм”, „таталітарызм” — усё ў залежнасці ад часу пісанняў. Безумоўна i бясспрэчна — валадары зямныя, занятыя справамі ў часе гістарычным, хай сабе i глабальнага маштабу, i тыя, хто імкнецца да ўвасаблення бессмяротнай свядомасці ідэй, не так часта знаходзяць паразуменне. I хаця „сильные мира сего” бываюць часам не чужыя мастацтвам i лічацца аматарамі — музыкі, прыгожага пісьменства, а таксама — прыхільнікамі Мельпамены, Тэрпсіхоры i іншых муз дыстынктоўных мастацтваў, аднак нават прыблізна вызначыць, што нехта ўзвышаецца над імі над вялікай зоркай бессмяротнасці, а не пад абаронай „трону” (якія б трансфармацыі на пэўных гістарычных этапах не адбыліся з канкрэтнымі знакамі ўлады), не, гэта на ўсіх прыступках улады ўяўляюць вельмі рэдка.
Аднак — не толькі стасункі са знешнім светам, з індывідуумамі далёкімі i блізкімі, вызначаюць самасвядомасць мастака, стыль яго паводзін, мецяць прадчуванні душы. Выяўляцца гэта можа нечакана i ў самых розных формах. Як i выратавальная i пагібельная трывога (напрыклад, у 1902 годзе ў Блока з’явяцца такія радкі : „Мой конец предначертанный близок, / И война, и пожар впереди”), як узнясенні на вышыні i падзенні ў бездань.
I тут ужо не мае значэння ні гістарычны час, ні тое, на якіх шыротах вызнае існаванне мастак, ні тое, хто там рулюе, кіруе, правіць. Знешне — скажам, нічым як быццам не пазначаная i абумоўленая дэпрэсія. Або той дыянісійска-вакхічны строй, што не абмінуў самых тонкіх мастакоў, на розных геаграфічных кропках, у розных сацыяльных i сітуацыйных варунках.
Аляксандра Блока, Сяргея Ясеніна, Эдгара По, Амедэо Мадыльяні, Аляксандра Фадзеева, Уладзіміра Высоцкага... Ды i ці толькі ix...
Блок, асабліва ў лістах да маці, увесь час імкнуўся патлумачыць i нават апраўдаць шал паводзін, лічачы, што чар пітва „ўнутрана спрастоўвае (выпрямляет) чалавека, далучае яго да бяскрайняга свету, палёту стыхій, музыкі сфер, якая чутна толькі тады, калі надыходзіць забыццё атачэння”. А паэт Гафіз кідаў сваім абвінаваўцам: